Priča se da je Vinston Čerčil jednom rekao da Balkan „proizvede više istorije nego što može da potroši". Hrvatska i Srbija izmišljaju novu prošlost kao osnovu jedne sasvim nacionalističke budućnosti
Prošlog leta, ponovo je otvorena srpsko-hrvatska prepirka o istoriji. Srbija je optužila Hrvatsku za rehabilitaciju ustaškog režima iz perioda od 1941. do 1944. koji je odgovoran za smrt stotina hiljada Jevreja, Roma i Srba. Sve nacionalističke vlade Balkana su falsifikovale ili zloupotrebljavale istorijske činjenice radi pravdanja ili jačanja sopstvene vlasti. Sve su isto tako „štimovale“ svoje nacionalne istorije da bi skrajnule ili unizile sećanje na antifašističku borbu koja je bila jedan od stubova Jugoslavije. Četvrt veka posle kraha socijalističke federativne republike, sve je ovo ponovo van kontrole.
U julu prošle godine zagrebački Županijski sud poništio je presudu iz 1946. kojom je kardinal Alojzije Viktor Stepinac (1898–1960) osuđen za kolaboraciju sa Nezavisnom državom Hrvatskom (NDH), koju su ustaše uspostavile 1941. pod pokroviteljstvom nacističke Nemačke. Stepinac, inače zagrebački nadbiskup od 1937, kontroverzna je ličnost. Kao nadbiskup sve do kraja rata, podržao je ustaški režim, iako njegove pristalice ističu da je osuđivao njegovu „rasnu politiku“ u nekim svojim propovedima i tvrde da je njegovo suđenje zapravo bio komunistički manevar kako bi se ograničio uticaj Rimokatoličke crkve.
Zatvoren je prvo u Lepoglavi, a potom prebačen u kućni pritvor u rodnom selu Krašiću, nadomak Zagreba, gde je i umro. Zvanje kardinala Stepinac je dobio 1952. od pape Pija XII, a 1998. ga je Jovan Pavle II beatifikovao. Vatikan je trenutno odložio Stepinčevu kanonizaciju kako ne bi ugrozio dijalog sa pravoslavnim crkvama, što je prioritet za papu Franju.
U Hrvatskoj se odvija zakasnela „nacionalna revolucija“. Po dobijanju nezavisnosti i u toku ratova devedesetih, pod vođstvom nacionaliste Franje Tuđmana i njegove stranke, Hrvatske demokratske zajednice (HDZ), Hrvatska je preduzela prve korake u pravcu distanciranja od simboličke i ideološke baštine antifašističkog pokreta otpora iz Drugog svetskog rata. Neke hrvatske borbene formacije bile su otvoreno proustaške, pre svega u Bosni i Hercegovini. Hrvatska vlada pridaje manji značaj godišnjoj komemoraciji pobune logoraša iz Jasenovca od 22. aprila 1945, dok je, sa druge strane, komemoracija blajburškog masakra zvanični događaj (u maju 1945, blizu Blajburga, u brdima južne Austrije, Titovi partizani opkolili su civile i vojsku ustaškog režima i pogubili više desetina hiljada ljudi (1)). Svake godine, obeležavanje ovih događaja iznova pokreće unutrašnji rat sećanja. Prisustvo državnih zvaničnika bilo na jednoj, bilo na drugoj ceremoniji izaziva kritike. Ove godine hrvatska predsednica Kolinda Grabar Kitarović (HDZ) „nije mogla“ da ode u Jasenovac, ali je prisustvovala ceremoniji u Blajburgu.
Ipak, ustaški režim nikada nije zvanično priznat. Ustav usvojen prilikom proglašenja nezavisnosti poziva se i na „antifašističko“ nasleđe. Ova ambivalencija se može delimično objasniti i ličnim položajem Tuđmana, koji je od partizanskog generala i kadra jugoslovenskog režima postao nacionalista tokom sedamdesetih godina.
Nezavisna Hrvatska odbacuje i međuratnu Kraljevinu Jugoslaviju i Titovu socijalističku Jugoslaviju, ali polaže pravo na antifašistički otpor kao deo sopstvene istorije. Otišlo se i korak dalje kada se desnica vratila na vlast u Hrvatskoj posle izbora u novembru 2015. godine. Domoljubna koalicija, koja pod vođstvom HDZ-a okuplja sve pokrete ekstremne desnice u Hrvatskoj, morala je da uđe u savez sa Mostom (Most nezavisnih lista), „narodnim pokretom“ čije je vođstvo blisko katoličkom kleru, dok je mesto premijera dobio Tihomir Orešković, hrvatsko-kanadski biznismen bez stranačke orijentacije, ali sa jakim vezama sa Opus Dei (2). Savez se raspao u junu prošle godine, što je bio okidač za nove izbore u septembru, posle nekoliko meseci ogorčene rasprave o revizionizmu.
Unutrašnji neprijatelji
Bivši hrvatski ministar za kulturu Zlatko Hasanbegović, popularna ličnost u tadašnjoj vladi, istoričar je koji negira Holokaust i nekadašnji član ekstremno desne Hrvatske čiste stranke prava (HČSP), pre dolaska u HDZ.
Hasanbegović odbacuje hrvatsko antifašističko nasleđe, a antifašizam smatra „idejom bez značenja“ koju su izmislile „boljševičke diktature“. U svojim delima se trudi da umanji značaj politike istrebljenja ustaškog režima. Kao zagrebački musliman, Hasanbegović potiče iz krajnje marginalne političke tradicije muslimana iz BiH koji su stali na stranu ustaša. Neki su se pridružili 13. SS brdskoj diviziji Handžar, odgovorivši na poziv muftije jerusalimskog Amina el Huseinija na kolaboraciju.
Istoričar Tvrtko Jakovina kaže: „Vlada isto tretira kolaboraciju i zločine komunizma, i smatra dva oblika totalitarizma, komunizam i fašizam, podjednako lošim. U praksi, to joj omogućava da stigmatizuje ’unutrašnje neprijatelje’, počev od ’komunista’ i svih onih koji osećaju nostalgiju za Jugoslavijom, preko Srba i drugih nacionalnih manjina, pa sve do loših katolika, feministkinja i seksualnih manjina.“
Hrvatski revizionizam je deo trenda koji je prisutan u celoj Srednjoj Evropi. Za vreme premijera Ive Sanadera (2003–2009), HDZ je počeo politički da se repozicionira, sa jasnom perspektivom pridruženja Evropskoj uniji. Nakon pristupanja u julu 2013, stranka je otišla skroz udesno.
Milorad Pupovac, predsednik Srpskog nacionalnog vijeća u Hrvatskoj, izjavio je u maju prošle godine sledeće: „Jedan od vođa HDZ-a mi je rekao: ’Prvi cilj smo postigli nezavisnošću, a drugi ulaskom u EU; sad je vreme da napravimo pravu nacionalnu državu.’“ Kada je Hrvatska postala članica, EU je ostala bez glavnog mehanizma kojim je, tokom procesa pridruživanja, mogla da sprečava ili kažnjava odstupanje od usvojenih ideoloških normi. Hrvatska, koja već dugo želi da postane članica krajnje konzervativne Višegradske grupe (Mađarska, Poljska, Slovačka, Češka), smatra da joj prihvatanje od strane EU daje sredstva za potvrđivanje svog „nacionalnog identiteta“, i to u krajnje desnoj režiji.
Revizionizam cveta i u Srbiji. Narodna skupština je 2004. donela zakon kojim se dodeljuju ista prava na penzijsko osiguranje i partizanskim i četničkim borcima. Zakon je predložio Vojislav Mihailović, tadašnji poslanik monarhističkog Srpskog pokreta obnove (SPO). Mihailović je unuk Dragoljuba Draže Mihailovića (1893–1946), vođe jugoslovenske armije u Srbiji, koja je tokom Drugog svetskog rata sadržala i gerilske četničke jedinice.
Taj pokret, odan vladi u londonskom progonstvu, u početku se borio protiv okupatorskih snaga (nacističkih, bugarskih, italijanskih), srpskih kolaboracionista u marionetskoj Vladi narodnog spasa i ustaškog režima. Kasnije su neke jedinice odlučile da sarađuju sa okupatorom, a da se bore protiv partizana, koji su zbog svog sve većeg uticaja obezbedili podršku Velike Britanije od 1943. pa nadalje (3). Posle lova po planinama istočne Bosne, Draža je uhapšen 1946, osuđen u Beogradu i streljan. Posle novog suđenja 2006, rehabilitovan je u maju 2015. godine. Iako istoričari priznaju ambivalentnost nacionalističkog četničkog pokreta, koji je prvobitno bio pokret otpora pre nego što se delimično okrenuo kolaboraciji, ta rehabilitacija otvorila je druga pitanja: ako je Draža bio nevin, onda je njegovo pogubljenje zločin jugoslovenskih komunističkih vlasti.
Srbija je otišla dalje sa početkom suđenja za rehabilitaciju generala Milana Nedića (1878–1946). Nedić je bio načelnik generalštaba jugoslovenske vojske 1934/35, a postavljen je za ministra vojske i mornarice 1939. Godinu dana kasnije, knez Pavle ga je primorao da dâ ostavku na to mesto zbog svojih simpatija za nacističku Nemačku. Nedić se smatra odgovornim za krah jugoslovenske odbrane od nacističke invazije u aprilu 1941.
U avgustu iste godine došao je na čelo marionetske Vlade narodnog spasa. Pod vođstvom nemačkog vojnog upravnika, Nedićeve snage bile su umešane u hapšenje, deportovanje i ubistva na hiljade Jevreja i boraca pokreta otpora. Istoričar Bojan Dimitrijević, vatreni zagovornik Nedićeve rehabilitacije i nekadašnji član vođstva Demokratske stranke (DS), bliske Socijalističkoj internacionali, na suđenju je izjavio da „kolaboracija nije zločin, već samo oblik saradnje sa okupatorom“.
Rasprava u mutnom
Pre Dimitrijevića, Srpska liberalna stranka (SLS), mala organizacija koja ne postoji od 2010, takođe je zagovarala Nedićevu rehabilitaciju. Takav entuzijazam ne proizilazi iz podrške ideologiji nacizma, već iz odbacivanja jugoslovenskog komunizma koje je toliko zagriženo da svi njegovi protivnici odmah dobijaju na legitimnosti. Srpska liberalna stranka se protivila Titovom režimu i kao društvenom sistemu i kao federalnom i višenarodnom projektu koji je kočio razvoj srpskog naroda.
Za SLS, Srbija, kao ustavna monarhija od sredine 19. veka i, stoga, jedna od najstarijih demokratija u Evropi, zbog Tita nije mogla da sledi svoj prirodni razvojni put. Srpski revizionisti sebe smatraju borcima protiv monolitnog shvatanja istorije koje su nametali komunisti; odbacuju „mit“ bratstva i jedinstva jugoslovenskih naroda, kao jedan od oslonaca Titove vlasti.
Suština ovog sukoba nije bila najjasnija za vreme Slobodana Miloševića (1989–2000), koji je umeo da se predstavi kao pripadnik obeju strana. Kao bivši šef Saveza komunista Srbije, Milošević se predstavljao kao branilac jugoslovenske baštine, ugrožene odvajanjem drugih republičkih jedinica; u isto vreme rehabilitovao je srpski nacionalizam u njegovom najkonzervativnijem i najtvrđem obliku.
Od 2012, u Srbiji je na vlasti liberalno-konzervativna Srpska napredna stranka (SNS). Iako potiče iz ekstremne nacionalističke desnice, SNS je u potpunosti promenila svoj imidž 2008. godine, a od tada za sebe tvrdi da je stranka jasnog proevropskog usmerenja.
Premijer Aleksandar Vučić, koji je u mladosti, kao ambiciozan član Srpske radikalne stranke (SRS) tokom devedesetih, pozivao na ubijanje muslimana, daje sve od sebe da gaji imidž uglađenog tehnokrate. S jedne strane, Vučić sprovodi krajnje liberalni reformski program, dok, sa druge, podstiče sve jači kult sopstvene ličnosti, izbegavajući da mnogo govori o prošlosti. Najviše priča o „Srbiji budućnosti“ koja će raskrstiti sa duhovima svoje prošlosti i poravnati svoje istorijske račune – naročito onaj sa Kosovom, čiju nezavisnost, proglašenu 2008, Srbija postepeno priznaje.
Za Zapad, istorija Balkana deluje složeno i zbunjujuće. Njena složenost služi kao izgovor za izbegavanje bilo kakvog pokušaja da se učini shvatljivom i predstavlja deo ideološkog paketa koji bugarska istoričarka Marija Todorova (4) naziva balkanizmom, što je pojam blizak Saidovom orijentalizmu.
Perspektiva pridruživanja EU posle ratova devedesetih trebalo je da ponudi balkanskim državama izlaz iz ponavljanja tragične prošlosti. Članstvo je trebalo da bude karta za izlazak iz istorije, što je sastavni deo procesa „evropeizacije“. Jalovost takvih ciljeva može se videti na primeru Hrvatske. Ipak, s obzirom na to da proširenje EU više nije na dnevnom redu, mnogim evropskim diplomatama odgovara Vučićev deideologizovani diskurs, pošto deluje da može da garantuje stabilnost u Srbiji.
Zaboravljeni su njegovi nacionalistički ispadi i oprošteni kao gresi iz mladosti. Međunarodni krivični sud za bivšu Jugoslaviju nije uspeo da spreči da nekadašnji ratni huškači ostanu na političkoj pozornici. Navodna istovetnost ustaša i partizana u Hrvatskoj, kao i navodna istorijska neutralnost srpskih vlasti, imaju zajednički cilj: omalovažavanje i krajnje uništenje sećanja na jugoslovenski pokret otpora koji je socijalističku viziju sjedinio sa željom za miroljubivom koegzistencijom i obećanjem jednakosti.
U Makedoniji, brisanje sećanja poprima neobične oblike. Od 2011. godine, impresivni Muzej makedonske borbe za državnost i samostalnost u Skoplju priča priču o makedonskim narodnim borcima koje su ugnjetavali Turci, Srbi, Bugari i, naposletku, jugoslovenski komunisti. To Makedoniji, napokon „pomirenoj“ (5) pod vođstvom VMRO-DPMNE, daje za pravo da zaboravi svoje istorijske rane i podele, iako sopstvenu državnost duguje antifašističkom pokretu. Upravo se taj momenat mora izbrisati. Svetleće fontane namesto istorijske analize, dok kvislinzi i borci pokreta otpora postaju tek likovi u lakoj predstavi.
Žan-Arno Derans je urednik Le Courrier des Balkans.
*Tekst iz Le Monde diplomatique na srpskom jeziku, poklon izdanje uz Nedeljnik od 19. januara
Prevod: Vuk Vuković
(1) Jozo Tomasevich, War and Revolution in Yugoslavia, 1941–1945: Occupation and Collaboration, Stanford University Press, 2002.
(2) Opus Dei je organizacija Katoličke crkve koja uči da je svetost dostupna svakome i da je „običan život” put ka njoj. Pored toga, radi se o vrlo kontroverznoj organizaciji kojoj se pripisuje i podrška i učešće u autoritarnim desnim vladama (Pinoče, Franko), tajnovitost, neobične religijske prakse, kao i čitav niz manje ili više proverenih i utvrđenih glasina i kontroverzi. Izvesno je, međutim, da je u pitanju vrlo konzervativna frakcija Katoličke crkve. (Prim. prev.)
(3) Vidi memoare šefa britanske vojne misije kod Vrhovnog štaba NOV, Fitzroy McLean, Eastern Approaches, Penguin Global, 2004.
(4) Maria Todorova, Imagining the Balkans, Oxford University Press, Njujork, 2009.
(5) Vidi: Jean-Arnault Dérens i Laurent Geslin, ‘A challenge to Macedonia’s establishment’, Le Monde diplomatique, englesko izdanje, jun 2016.
(nedjeljnik)
0 Primjedbe